ఎంత మోహమో కాని ఇతడు నీమీదను - సంతతము బాయకిటు సరుసనున్నాడు [Enta mohamogani itadu nee meedanu]

//ప// ఎంత మోహమో కాని ఇతడు నీమీదను 
సంతతము బాయకిటు సరుసనున్నాడు

//చ// పలుకవే పతితోడ పగడవాతెర దెరచి 
చిలుకవే సెలవులను చిరునవ్వులు 
మొలకసిగ్గులివేల మోనంబులింకనేల 
కలయికకు వచ్చి ఇదె కాచుకొన్నాడు 

//చ// కనుగొనవె వొకమాటు కలువకన్నుల నితని
పెనగవే కరములను ప్రియము చల్లి
పొనిగేటి తమక మేల పొసగిగుట్టిక నేల
నినుగదియువేడుకను నిలుచున్నవాడు 

//చ// కొసరవే యీవేళ కూరిములు సారెకును
విసరవే సణగులిటు వేమారును
వెసరతుల మరిగి శ్రీవేంకటేశుడు గూడి
సుసరమున నీతోడ జొక్కుచున్నాడు

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
సంతతము= ఎల్లప్పుడూ
పాయక= విడువక
సరుస= పక్కన
పగడవాతెర తెరచి: వాయి అంటే నోరు అని అర్ధం. అంటే, పగడాలవంటి ఎర్రని పెదవులచే మూసిఉంచిన నోటిని తెరచి
సెలవులను: పెదవి మూలలనుంది వచ్చే నవ్వులు
మోనంబు= మౌనములు
పెనగు=మెలిగొను To be twisted
పొనిగు=తేజములేని, చల్లారిన
పొసగు= ఇముడు, ఒప్పు, చక్కగా
సణగు: గొణుగు To grumble, to mutter
కూరిమి= స్నేహం
సారెకు= మాటిమాటికీ
వెస= త్వరగా, శీఘ్రముగా
సుసరము: నిశ్వాస  [From Skt. స్వరః] n. Breath. శ్వాసము, ముక్కుగాలి.
చొక్కు= To enjoy oneself to excess పరవశము

భావం:
 శ్రీవారిపై గల సిగ్గుతో అమ్మవారు ఆయనకు సరిగా సహకరించటంలేదని, శ్రీవారికి ఆమె అంటే ఎంత మోహమో తెలియజెప్పి, యే విధంగా ఆయనతో మాటామంతీ కలిపి, ఆయనకు సహకరించి, ఆయన్ను సంతోషపెట్టమని -చెప్తున్నట్టుగా ఉంది ఈ శృంగార సంకీర్తన. 

//ప// అమ్మా! నీ మీద శ్రీవారికి ఎంత మోహం ఉందో కానీ, ఎప్పుడూ విడువకుండా నిన్నే అంటిపెట్టుకుని ఉన్నాడు. 

//చ//  నీ ఎర్రని పగడపు అధరాలను అలా మూసి ఉంచకుండా, కొంచెం ఆ తెరని తెరచి మీ ఆయనతో కొన్ని తియ్యని పలుకులు పలకవమ్మా!. 
నీ పెదవి మూలలనుండి వచ్చే సున్నితమైన నవ్వులను ఆయనపై చిలకవమ్మా!
ఆయన్ను చూడగనే ఆ సిగ్గులెందుకు మొలుస్తున్నాయి? ఈ సమయంలో ఆ మౌనం దేనికి? ఇవన్నీ ఉండవచ్చునా ఈ సమయంలో? నీతో కలయికకు స్వామి వచ్చి, నీకోసమై కాచుకుని కూర్చున్నాడు. 

//చ//  కలువ కన్నుల స్వామి ఒకసారి ఎక్కడున్నాడో చూడవమ్మా!  
కొంచెం ఇష్టాన్ని చూపిస్తూ ఆయను నీ బాహువుల మధ్య మెలిపెట్టవే. 
ఈ ఉద్రేకంలేని కోరికలేలమ్మా! [అమ్మవారి ప్రవర్తన చప్పగా ఉందని కవి భావన]
ఇద్దరూ కలిసినప్పుడు అలా గుటకలు మింగుతావెందుకు? 
ఆయనేమో నిన్ను దగ్గరకి తీసుకుని, ఆపై నీతో జరిగే వేడుకకి ఎదురుచూస్తూ నిల్చున్నాడు.  

//చ// ఈ సమయంలో ఆయనకు నీ స్నేహాన్ని మాటి మాటికీ కొసరి చూపించవమ్మా! 
ఆయనకు వినపడేలా పలుమార్లు సణగవమ్మా!
శ్రీవేంకటేశ్వరుడు నీతో కూడి,  అనేక రతి విధానాలను బాగా మరిగి పరవశంతో, మధురమైన నిశ్వాసలను విడుచుచూ, బాగా అలసి ఉన్నాడు. 

రాధామాధవరతిచరితమితి- బోధావహం శ్రుతిభూషణం [Radhamadhava rati charitamiti]

//ప// రాధామాధవరతిచరితమితి-
బోధావహం శ్రుతిభూషణం || 

//చ// గహనే ద్వావపి గత్వా గత్వా రహసి రతిం ప్రేరయతి సతి | 
విహరతస్తదా విలసంతౌ విహతగృహాశౌ వివశౌ తౌ || 

//చ// లజ్జాశబల విలాసలీలయా కజ్జలనయన వికారేణ | 
హృజ్జావ్యవహృత(హిత) హృదయా రతి స్సజ్జా సంభ్రమచపలా జాతా || 

//చ// పురతో యాంతం పురుషం వకుళైః కురంటకైర్వా కుటజైర్వా | 
పరమం ప్రహరతి పశ్చాల్లగ్నా- గిరం వినాపి వికిరతి ముదమ్ || 

//చ// హరి సురభూరుహ మారోహతీవ స్వ చరణేన కటిం సంవేష్ట్య | 
పరిరంభణ సంపాదితపులకై స్సరుచిర్జాతా సుమలతికేవ || 

//చ// విధుముఖదర్శన విగళితలజ్జా- త్వధరబింబఫలమాస్వాద్య 
మధురోపాయనమార్గేణ కుచౌ నిధివద్దత్వా నిత్యసుఖమితా || 

//చ// సురుచిరకేతక సుమదళ నఖరై- ర్వర చిబుకం సా పరివర్త్య 
తరుణిమ సింధౌ తదీయదృగ్జల- చరయుగళం సంసక్తం చకార || 

//చ// వచన విలాసైర్వశీకృత్య తం నిచులకుంజ మానితదేశే | 
ప్రచురసైకతే పల్లవశయనే- రచిత రతికళా రాగేణాస || 

//చ// అభినవకల్యాణాంచితరూపా- వభినివేశ సంయతచిత్తౌ | 
బభూవతు స్తత్పరౌ వేంకట విభునా సా తద్విధినా స తయా || 

//చ// సచ లజ్జావీక్షణో భవతి తం కచభర గంధం ఘ్రాపయతి | 
నచలతిచేన్మానవతీ తథాపి కుచసంగాదనుకూలయతి || 

//చ// అవనతశిరసాప్యతి సుభగం వివిధాలాపైర్వివశయతి | 
ప్రవిమల కరరుహరచన విలాసై ర్భువనపతిం తం భూషయతి || 

//చ// లతాగృహమేళనం నవసై కతవైభవ సౌఖ్యం దృష్ట్వా | 
తతస్తతశ్చరస్తౌ కేళీ- వ్రతచర్యాం తాం వాంఛంతౌ || 

//చ// వనకుసుమ విశదవరవాసనయా- ఘనసారరజోగంధైశ్చ | 
జనయతి పవనే సపది వికారం- వనితా పురుషౌ జనితాశౌ || 

//చ// ఏవం విచరన్ హేలా విముఖ- శ్రీవేంకటగిరి దేవోయమ్ | 
పావనరాధాపరిరంభసుఖ- శ్రీ వైభవసుస్థిరో భవతి ||

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
రతిచరితమ్: సంభోగ చరిత్ర
బోధావహం: బోధన చేయదగినది (చెప్పదగినది)
శ్రుతిభూషణం: చెవులకి అలంకారమైనది (వినుటకు ఆనందాన్ని కలిగించేది)

గహనే: అడవి యందు, గుహ యందు
ద్వావపి: ఇద్దరూ కూడా
గత్వా, గత్వా: వెళ్ళి, వెళ్ళి
రహసి: రహస్యముగా
సతి: రాధ
రతిం ప్రేరయతి: మదనుణ్ణి ప్రేరేపిస్తున్నది
విహరతః: విహరిస్తూ
తదా: అప్పుడు
విలసంతౌ: ప్రకాశమానమైన ఇద్దరూ
విహతగృహాశౌ: ఇళ్ళను వదిలిపెట్టి
తౌ: వారిరువురూ
వివశౌ: వివశులై పరవశంతో ఉన్నారు.

లజ్జాశబల: ఎక్కువ సిగ్గుతో కూడిన రాధ
విలాసలీలయా: మాధవుని శృంగార చేష్టల చేత
కజ్జలనయన: నల్లని కాటుక వంటి కన్నుల
వికారేణ: వికారము చేత (అంటే, ఆమె నల్లని కన్నులు శృంగారవాంఛల చేత, మాధనువుని పై సిగ్గువలన ఎర్రబడ్దాయని కవి భావన) 
హృజ్జావ్యవహృత: హృత్+జ+అవ్యవహిత= హృదయమునందు పుట్టిన మన్మధుడు సమీపించిన 
హృదయా: మనస్సు చేత
రతి స్సజ్జా: రతికి సిద్ధమై
సంభ్రమ: తొందరపడుతూ
చపల: నిలువలేకుండుట
జాతా: అయినది

పురతో యాంతం పురుషం: ముందు నడుస్తున్న మాధవుని
వకుళైః:  పొగడచెట్టు పూల చేత
కురంటకై:= పచ్చ పెద్దగోటంట పువ్వులు చేత (Yellow amarnath)
కుటజైర్వా: కొండమల్లె పూవుల చేత ( A tree called Echites antidysenterica. అంకుడుచెట్టు) 
పశ్చాల్లగ్నా: వెనుకగా వస్తూ
పరమం ప్రహరతి: బాగుగా కొడుతున్నది (ప్రహరము: Striking)
గిరం వినాపి: మాటలు లేకుండగనే
వికిరతి: అనుభవించుచున్నది 
ముదమ్: సంతోషాన్ని

హరి: విష్ణువు, కృష్ణుడు
సురభూరుహ: దేవలోకంలో మొలచిన మొక్క-పారిజాతం 
ఆరోహతీవ: ఎక్కేదానివలే
స్వ చరణేన: తన పాదములచే
కటిం: నడుమును
సంవేష్ట్య: చుట్టివేసి  having wrapped around
పరిరంభణ సంపాదిత: ఆలింగనాల వల్ల వచ్చిన
పులకై:= పులకలచేత
సరుచి:+జాతా: అత్యంత ఆనందము పొందినది (great delight in)
సుమలతికేవ: పువ్వులతీగవలే

విధుముఖదర్శన: చంద్రముఖము వంటి కృష్ణుని దర్శనముతో
విగళితలజ్జాత్: సిగ్గును వదిలిపెట్టినదై
అధరబింబఫలమ్+ఆస్వాద్య: గుండ్రని ముఖములో ఎర్రని పండువలే ఉన్న క్రింది పెదవిని ఆస్వాదించి  
మధుర+ఉపాయనమార్గేణ: తియ్యని ఎదురు బహుమతులు ఇచ్చే మార్గంలో 
కుచౌ నిధివద్దత్వా: స్తన నిధులను సమర్పించి 
నిత్యసుఖమితా: నిరంతర సుఖాన్ని పొందుతున్నది 

సురుచిరకేతక: అందమైన మొగలిపువ్వుల
సుమదళ నఖరైః= పువ్వు రేకుల వంటి గోళ్ళచేత 
వర చిబుకం: వరుని గెడ్డమును
సా: ఆమె
పరివర్త్య: చుట్టూ తిప్పి 
తరుణిమ సింధౌ: ఆడతనమనే సముద్రములో
తదీయ: అతనియొక్క
దృక్+జలచరయుగళం= కన్నులనే చేపల జంటను
సం+సక్తం: బాగుగా తిరిగేట్టు
చకార: చేసెను

వచన విలాసై:=విలాసమైన మాటలతో 
వశీకృత్య: వశము చేసికొని
తం: అతనిని (కృష్ణుని)
నిచుల: ఎర్రగన్నేరుThe red Oleander tree. 
కుంజ: పొదరిల్లు A thicket, a bower, or arbour. 
మానితదేశే: గౌరవింపబడిన ప్రదేశములో
ప్రచురసైకతే: పెద్దవైన ఇసుక తిన్నెలయందు
పల్లవశయనే: చిగురు పడకల మీద
రతికళా: సంభోగ కళల
రాగేణ: రాగములచే 
సా+రచిత: ఆమె ఆయని తనువుపై రచన చేసినది

అభినవకల్యాణ: కొత్తగా పెళ్ళైనట్టుగా
అంచితరూప+అభిన(ని?)వేశ= అందమైన రూపాలు కలిగి, గొప్ప శ్రద్ధ, పట్టుదల కలిగినవారై Ardour, zeal, enthusiasm, earnestness 
సంయతచిత్తౌ: మనస్సును నిగ్రహించుకుంటూ
వేంకట విభునా: వేంకట విభుని యందు 
తయా: ఆమె చేత
స: అతడు
తద్విధినా: ఆ రతివిధానాలలో 
తత్పరౌ బభూవతు: రతిక్రీడా తత్పరతను పొందియున్నారు.

సచ= అతడు కూడా 
లజ్జావీక్షణః= సిగ్గుతోకూడిన చూపులవాడు
భవతి= అగుచున్నాడు/అయ్యాడు
తం= అతని చేత
కచభర గంధం= జుట్టుకు స్వత:సిద్ధముగా ఉన్న వాసనను
ఘ్రాపయతి= ఆఘ్రాణింపచేస్తున్నది
అచలతిచేత్: కదలకపోతూంటే 
తత్+మానవతీ= ఆ సిగ్గు కలిగిన ఆడది
తథాపి= అప్పుడు
కుచసంగాత్= ఆమె స్తనాలు ఆయనకు తగిలేలా
అనుకూలయతి= అనుకూలముగా ఉంచినది 

అవనతశిరసాపి=వంచుకున్న శిరస్సైనప్పటికీ
అతి సుభగం=అత్యంత సంతోషాన్ని పొందుతూ
వివిధ+ఆలాపైః=అనేక రకములైన అరుపులకు
వశయతి= వశురాలైయున్నది
ప్రవిమల కరరుహరచన=తెల్లని చేతుల్లోంచి పుట్టిన రచనల
విలాసైః=విలాసములచే
భువనపతిం=ఈ భువనానికి పతియైన 
తం=శ్రీకృష్ణుని
భూషయతి=ఆభరణమైనది

లతాగృహమేళనం=లతలచే చుట్టబడిన ఇళ్ళ సమూహాలను
సైకతవైభవ =  ఇసుక తిన్నెల వైభవాలను
నవ సౌఖ్యం = కొత్త సమాగమ విధానాలను
దృష్ట్వా=చూచి
తతః= అటుపిమ్మట
తతశ్చర= అక్కడ చరించే
తౌ= వారు (ఆ జంటలు)
కేళీ వ్రతచర్యాం=రతికేళీ వ్రతాన్ని 
తాం= వారు
వాంఛంతౌ=కోరుకుంటున్నారు

వనకుసుమ= అడవి పూల
విశదవరవాసనయా=విస్తృతమైన వాసనలచేత
ఘనసారరజః+గంధైశ్చ=కర్పూరపు రజము మరియు గంధముల చేత
జనయతి=జనించబడిన
పవనే=గాలియందు, గాలివలన
వనితా=స్త్రీలకు
పురుషౌ=పురుషులకు
సపది వికారం=శృంగారభరిత భావాలు
జనితాశౌ= జనియించుచున్నవి

ఏవం=ఈ విధముగా
విచరన్=విహరించుచూ
హేలా విముఖ= ఇటువంటి ఆనందాలకు విముఖుడై 
శ్రీవేంకటగిరి దేవః= వేంకటేశ్వరుడైన 
అయమ్=ఈతడు 
పావనరాధాపరిరంభసుఖ=పావని ఐన రాధాదేవి ఇచ్చిన సుఖములను చుట్టుకుని 
శ్రీ వైభవ=లక్ష్మీ వైభవముతో
సుస్థిరః భవతి=బాగుగా స్థిరమై ఉన్నాడు.

భావం:  అన్నమాచార్యుల భావనా సముద్రంలో ఉవ్వెత్తున ఎగసిన ఒక అల ఈ సంస్కృత శృంగార సంకీర్తన. ఈ సంకీర్తనలో రాధాదేవి, శ్రీకృష్ణుని శృంగారక్రీడని కళ్ళకు కట్టినట్టు వివరించారు. నాకు భగవంతుడిచ్చిన కొద్దిపాటి తెలుగు, సంస్కృత జ్ఞానంతో ప్రతిపదార్ధం, భావం మొత్తం సంకీర్తనకి వివరించే ప్రయత్నం చేశాను......ఈ అమృతం -తాగగలిగినవారికి తా గగలిగినంత, ఈ ఆనందం- అనుభవించగలిగినవారికి అనుభవించగలిగేటంత..

//ప// ఇది రాధామాధవుల రతిచరిత్ర. చెప్పదగినది, వినడానికి చెవులకు ఆనందాన్ని కలిగించేది.

//చ//  రాధామాధవులిద్దరూ కూడా ఇళ్ళను వదిలిపెట్టి, విహరిస్తూ, వెళ్ళి వెళ్ళి  ఒక రహస్య ప్రదేశానికి చేరుకుని, వశం తప్పి రతిక్రీడకి సిద్ధం అవుతున్నారు.

//చ//మాధవుని శృంగార చేష్టల చేత, రాధ నల్లని కాటుక వంటి కన్నులు సిగ్గుతో ఎర్రబడినవి. మన్మధుడు బలంగా ఆవహించిన మనస్సుతో రాధ రతికి సిద్ధమై, తొందరపడుతూ, నిలువలేకుండా అయినది. 

//చ// రాధ, తన ముందు నడుస్తున్న మాధవుని పొగడచెట్టు పూల చేత, పచ్చ పెద్దగోటంట పువ్వులు చేత, కొండమల్లె పూవుల చేత, వెనుకగా వస్తూ బాగుగా కొడుతున్నది. (ప్రియునిలో రతి ఆసక్తిని పెంచే పని కాబోలు)  శ్రీవారు తిరిగి వెనుకకు చూడగనే, సిగ్గు చూపులు చూస్తూ, మాటలు లేకుండగనే లోలోపల సంతోషాన్ని అనుభవించుచున్నది. 

//చ// పారిజాత చెట్టుని ఎక్కేదానివలే కృష్ణుని నడుముపైకెక్కి రెండు పాదములచే నడుమును చుట్టువేసినది. పువ్వులతీగ చెట్టును చుట్టేసినట్టు, ఆలింగనాల వల్ల వచ్చిన పులకలచేత రాధ అత్యంత ఆనందము పొందినది. 

//చ// చంద్రముఖము వంటి కృష్ణుని దర్శనముతో సిగ్గును వదిలిపెట్టినదై, గుండ్రని ముఖములో ఎర్రని పండువలే ప్రకాశిస్తూన్న శ్రీవారి క్రింది పెదవిని ముద్దాడి, ఆస్వాదించి, తియ్యని ఎదురు బహుమతులు ఇచ్చే మార్గంలో, ఆమె నిండుకుండల్లాంటి స్తన నిధులను ఆయనకు చుంబన, చూషణలకు సమర్పించి, నిరంతర సుఖాన్ని పొందుతున్నది.

//చ// రాధ తనయొక్క అందమైన మొగలిపువ్వుల రేకుల వంటి గోళ్ళచేత కృష్ణుని గెడ్డమును తిప్పుతూ ఆమె శరీరంలో అణువణువూ చూపించి, ఆమె ఆడతనమనే అందాల సముద్రములో అతని కన్నులు అనే చేపల జంటను బాగుగా తిరిగేట్టు చేసింది. [శ్రీవారికి తన దేహాన్నంతా చూపించిందని- కవి భావన]

//చ// విలాసమైన శృంగార మాటలతో శ్రీకృష్ణుని వశము చేసికొని, ఎర్రగన్నేరు పొదలు అలుముకున్న అందమైన ప్రదేశములో, పెద్దవైన యమునా నదీ తీరప్రాంత ఇసుక తిన్నెలయందు, లేత చిగురుటాకులు పరచిన పడకల మీద, సంభోగ కళల రాగములచే ఆయన తనువుపై రచన చేసినది. [రతి తీవ్రమైన సమయంలో ఏర్పరచే గోళ్ళ గిచ్చుళ్ళు, పంటి గిచ్చుళ్ళు తో శ్రీవారి శరీరంపై గాట్లు పెట్టిందని-కవి భావన]

//చ// కొత్తగా పెళ్ళైన జంటలా అందమైన రూపాలు కలిగి, రతి యజ్ఞంలో గొప్ప శ్రద్ధ, పట్టుదల కలిగినవారై, మనస్సును నిగ్రహించుకుంటూ, రాధ వేంకటేశ్వరుని యందు, ఆతడు రాధయందు అనేక రతివిధానాలలో రతిక్రీడాలో పూర్తిగా నిమగ్నులైయున్నారు. 

//చ// ఆమె శృంగారచేష్టలకి, మాటలకి అతడు కూడా సిగ్గుతోకూడిన చూపులవాడు అయ్యాడు. ఆయన సిగ్గుని పోగొట్టడానికి రాధ అతని చేత ఆమె జుట్టుకు స్వత:సిద్ధముగా ఉన్న గంధం వాసనను ఆఘ్రాణింపచేస్తున్నది. [స్త్రీ కేశములు కామ ప్రేరేపితములు. కేశవునిలో మరింత కామాసక్తిని పెంచడానికి రాధ తన కేశములను వాసన చూపించిందని- కవి భావన]. కానీ, అంతకీ అతను రతికి ముందుకు రాకపోవడంతో, సిగ్గు పడుతూనే ఆమె తన స్తనాలను ఆయనకు తగిలేలా అనుకూలముగా ఉంచినది.

//చ//  సిగ్గుతో తలవంచుకున్నప్పటికీ, అత్యంత సంతోషాన్ని పొందుతూ, సుఖం వల్ల వచ్చే అనేక రకములైన అరుపులను అరుస్తూ, ఆయనకు వశురాలైయున్నది. తెల్లని చేతుల్లోంచి పుట్టిన రచనల విలాసములచే ఈ భువనానికి పతియైన శ్రీకృష్ణునికి ఆభరణమైనది [ఆమె రెండు చేతులో శ్రీవారి మెడను చుట్టేశాయని- కవిభావన].

//చ// లతలచే చుట్టబడిన ఇళ్ళ సమూహాలను (గన్నేరు పూలపొద లు), తెల్లని ఇసుక తిన్నెల వైభవాలను, రాధామాధవుల కొత్త సమాగమ విధానాలను చూచి, అక్కడ చరించే మిగిలిన జంటలు రతికేళీ వ్రతాన్ని తామూ చేయాలని కోరుకుంటున్నారు.

//చ// అడవి పూల విస్తృతమైన సువాసనలచేత, కర్పూరపు పొడి మరియు గంధముల చేత జనించబడిన గాలివలన, స్త్రీలకు పురుషులకు శృంగారభరిత భావాలు జనియించుచున్నవి.

//చ// ఈ విధముగా ద్వాపరయుగాన రాధాదేవితో విహరించుచూ, కలియుగంలో ఇటువంటి ఆనందాలకు విముఖుడై వేంకటేశ్వరుడైన ఈతడు, పావని ఐన రాధాదేవి ఇచ్చిన సుఖములను చుట్టుకుని, లక్ష్మీ వైభవముతో, వేంకటాచలముపై బాగుగా స్థిరమై ఉన్నాడు.

అంగనకు విరహమే సింగారమాయ - చెంగట నీవేయిది చిత్తగించవయ్యా [Anganaku virahame singaramaya]

//ప// అంగనకు విరహమే సింగారమాయ
చెంగట నీవేయిది చిత్తగించవయ్యా!

//చ// కలికి నిన్ను తలచి గక్కున లోలో కరగి
జలజల చెమరించి జలకమాడె
బలు తమకాన నీకు పక్కన నెదురువచ్చి
నిలువున కొప్పు వీడి నీలి చీర గప్పెను

//చ// సుదతి నిన్ను చూచి సోయగపు సిగ్గులను
పొదలి చెక్కుల దాకా పూసె గంధము
మదన మంత్రములైన మాటల మర్మము సోకి
ముదురు పులకలను ముత్యాలు గట్టెను

//చ// గక్కన కాగిట నిన్ను కలసి ఈ మానిని
చొక్కి చంద్రాభ్రణపు సొమ్ములు వెట్టే
అక్కున శ్రీవేంకటేశ అలమేలుమంగ నీకు
దక్కి సరసములను తలబాలు వోసెను

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
అంగన: స్త్రీ
చెంగట: సమీపము
చిత్తగించు: చూడు (ఇక్కడ అర్ధంలో)
కలికి: చక్కనైన ఆడుదు
గక్కున: వెంటనే
చెమరించి: చెమటలు విడుచు
జలకమాడె: స్నానమాడె
బలు తమకాన: బలమైన కోరికతో
సుదతి: అందమైన పలు వరుస కలిగినది
పొదలి:  పెరిగి
మానిని: మానము కలిగిన ఆడుది
చొక్కి: పరవశము
అక్కున: రొమ్ము
తలబాలు: తలంబ్రాలు

భావం:
అలమేల్మంగకు విరహమే సింగారము అయ్యింది, నీవే ఇది చూడవయ్యా అని శ్రీవేంకటేశ్వరునితో చెలులు చెప్తున్నట్టు, అన్నమయ్య రచించిన శృంగారకీర్తన ఇది.  అన్నమయ్య సంకీర్తనలు చూస్తే - మొదటి రెండు చరణాలూ శ్రీవారి కోసం నాయిక భరించలేని విరహాన్ని అనుభవిస్తున్నట్టూ ఉండి, చివరి చరణంలో ఆ విరహం తీరి, శ్రీవారి సాంగత్యము పొంది, ధన్యురాలైనట్టుగా - రచన సాగుతుంది. 

నీ వలన కలిగే విరహతాపమే నీ భార్యకు సింగారమయ్యింది. ఆమె చెంతకు చేరి నీవే చూడు.

నీ అందమైన భార్య నిన్ను మనసులో తలుచుకోగానే, ఆ వెచ్చని తలపులకు సున్నితమైన శరీరం లోలోపలే కరిగిపోయి, చెమటలు పట్టి, ఆ చెమటల్లో స్నానం చేసినట్టుంది.     
నీపై బలమైన కాంక్షతో, నీ ఎదురుగా వచ్చేడప్పటికి, నిటారుగా పెట్టుకున్న కొప్పును విడదీసి, నల్లని పొడవాటి జుట్టును తన శరీరం అంతా చీరలా కప్పేసింది. [ఆయనంటే సిగ్గు మరి, మన్మధుని తండ్రి కదా! ఎలాగూ ఆ కొప్పు కాసేపు పోతే ఉండదని ఆమెకు తెలుసు. పైగా, కొప్పును అలా విడదీయడమంటే, స్త్రీ తన భర్తతో శృంగారాభిలాషని తెలియజేయడమని అర్ధం కాబోలు!!]

నీ ఆలోచనల్లో ఉండి, చక్కని పలు వరస కలిగిన ఈ యువతి, సిగ్గులతో ఎరుపెక్కిన చెక్కిళ్ళపై బాగా ఎక్కువగా గంధాన్ని పూసింది.
నీ శృంగారపు మాటల్లో ఉన్న లోతైన అర్ధాన్ని పసిగట్టి, శరీరంపై పులకలు మొలిచి, చెమట బిందువులన్నీ గట్టిగా మారి, ఆమె మేని అంతటా ముత్యాలు పేర్చినట్టుగా ఉంది. 
   
మానము కలిగిన ఈ పడతి, వెంటనే నీ కౌగిట్లో కలిసిపోయి, పరవశంతో నీ మెడలో చంద్రాభరణంలా ప్రకాశించింది. 
ఆపై, అలమేల్మంగ నీ రొమ్ముపైకి జేరి, నీపై మురిపెంపు సరసాలు అనే తలంబ్రాలు పోసింది. 

పూవుబోణుల కొలువే పుష్పయాగము - పూవక పూచె నీకిట్టె పుష్పయాగము [Poobonula koluve pushpayagamu]

//ప// పూవుబోణుల కొలువే పుష్పయాగము
పూవక పూచె నీకిట్టె పుష్పయాగము //ప//

//చ// కలువ రేకులవంటి ఘనమైన కన్నుల
పొలతుల చూపులె నీ పుష్పయాగము
తలచి తలచి నిన్ను తమమేనుల (బొడమే
పులక జొంపములె నీ పుష్పయాగము //ప//

//చ// కరకమలములను కందువగోపికలెల్లా
పొరసి నిను( జూపుటే పుష్పయాగము
సరసపు మాటలే సారెనాడి తమనవ్వు
పొరి నీపై జల్లుటే పుష్పయాగము //ప//

//ప// గాటపు కొలనిదండ కాంతలు సిగ్గున నిన్ను
బూటకానకు( దిట్టుటే పుష్పయాగము
యీటున శ్రీవేంకటేశ యిట్టె యలమేలుమంగ
పూటవూటరతులివి పుష్పయాగము //ప//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
పూబోణి: అందమైన యువతి
పొలతి: స్త్రీ
మేను: శరీరము
పొడము: పుట్టు, కలుగు
జొంపము: గుబురు [ వెదురు జొంపము: వెదురు గుబురు]
కందువ: అందమైన
గాటపు: పెద్ద

భావం:
శ్రీవారు శృంగారమూర్తి.. సుగంధలేపనాలు, తరుణులు, పువ్వులు, అలంకరణలు ఆయనకు మహా ప్రీతిపాత్రమైనవి. అందుకు గుర్తుగా, ప్రతీ సంవత్సరం తిరుమలలో శ్రీవారికి పుష్పయాగము పేరిట సుగంధాలను వెదజల్లే మేలు రకపు జాతుల పువ్వులతో సేవ కన్నులపండుగ గా జరుగుతుంది.  అన్నమయ్య ఈ సంకీర్తనలో- పువ్వులాంటి తరుణులతో సరసపు ఆటలే శ్రీవారికి పుష్పయాగమని, ప్రత్యేకంగా పువ్వులతో యాగం అక్ఖర్లేదని అంటున్నారు. 

మొగ్గ పువ్వుగా మారుతున్న [పూవక పూచె - అప్పుడే యౌవ్వనప్రాయంలోకి అడుగుపెడుతున్న] సున్నితమైన యువతుల సాంగత్యము, వారి కొలువే నీకు పుష్పయాగము.  

నల్లని కలువరేకుల్లాంటి కన్నులున్న అందమైన యువతుల శృంగారపు చూపులే నీకు కలువల పుష్పయాగము.
నీవు తలపులోకి రాగానే, సిగ్గుతో వారి అందమైన శరీరాలపై మొలిచే పులకల గుబురులే నీకు పుష్పయాగము.

నిన్ను పొందిన తమకంలో, అందమైన గోపికలంతా వారి ఎర్రని తామెరల వంటి చేతుల్లో నిన్ను చూపటమే- పుష్పయాగము.
ఎన్నోమార్లు సరసపుమాటలాడుతూ, వారి నవ్వు పువ్వుల్ని నీ మీద జల్లడమే - నీకు పుష్పయాగము. 

ఆ పెద్ద కోనేటి గట్టున స్త్రీలు సిగ్గుపడుతూ, నీపై కోపము నటిస్తూ నిన్ను తిట్టుటే పుష్పయాగము [ కృష్ణుడు గోపికా స్త్రీల వస్త్రములను అపహరించినప్పుడు, వారు ఆయన చేసిన పనికి లోలోపల ఆనందపడుతూనే, బయటకు కోపము నటిస్తూ తిట్టారని కవిభావన]
 [ఇంతవరకూ చెప్పింది కృష్ణావతారం గురించి], ఇకపై ( కలియుగంలో) శ్రీవేంకటేశ్వరా! నీ భార్య అలమేలుమంగతో ప్రతీ పూటా జరిపే రతి ఆటలే నీకు పుష్పయాగము. 

రావే కోడల రట్టడి కోడల - పోవే పోవే అత్తయ్య పొందులు నీతో చాలును [Rave kodala rattadi kodala]

//ప// రావే కోడల రట్టడి కోడల 
పోవే పోవే అత్తయ్య పొందులు నీతో చాలును //రావే కోడల//

//చ// రంకెలు వేయుచు రాజులెదుట నీవు
కొంకు గొసరులేని కోడల
పంకజముఖి నీవు పలుదొడ్లవారిండ్ల 
అంకెల దిరిగేవు అత్తయ్యా //రావే కోడల//

//చ// ఈడాడ నలుగురూ నేగురు మొగలతో 
కూడి సిగ్గులేని కోడల
వాడకు బదుగురి వలపించుకొని నీవు 
ఆడాడ దిరిగేవు అత్తయ్యా //రావే కోడల//

//చ// బొడ్డున బుట్టిన పూపనికే నిన్ను 
గొడ్డేరు తెస్తినె కోడల
గుడ్డము పయినున్న కోనేటిరాయుని 
నడ్డగించుకుంటి వత్తయ్యా //రావే కోడల//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
రట్టడి: రహస్యములేని, బహిర్గతము చేయు, నిందింపదగినది
పొందులు: పొందిక= సరిపడుట, ఇముడుట, స్నేహము [పొందుకాడు= స్నేహితుడు]
రంకె=కేక
 కొంకుకొసరులేని: భయము/సంకోచము లేని careless and heedless
పంకజము= బురదలో పుట్టినది (పద్మము)
దొడ్డవారు: ధనవంతులు
అంకెల= సంఖ్యలలో, లెక్కలలో
ఈడాడ: ఇక్కడ, అక్కడ
నలుగురూనేగురు= నలుగురు+అనేకురు
మొగలు: మగవాళ్ళు
పదుగురు: పదిమంది
వాడ: వీధి
వలపు: ప్రేమ
ఆడాడ: అక్కడ, అక్కడ
పూపడు: శిశువు
గొడ్డేరు: గుత్తసేయు (వ్యవసాయము సేయు)
గుడ్డము= గుడ్డాము: భూమిపై నున్న కొంతభాగము A plot of land (వేంకటాచలము అని అర్ధం తీసుకోవాలిక్కడ)
అడ్డగించు: ఆటంకం కలిగించు, నిరోధించు To stop, hinder, obstruct   

భావము:
అన్నమయ్య- ఈ సంకీర్తనలో అత్తా, కోడళ్ళ దెప్పిపొడుపుల్ని వివరిస్తున్నారు. ఇక్కడ అత్తగారు లక్ష్మీదేవి, కోడలు బ్రహ్మగారి భార్య ఐన సరస్వతీదేవి. [బ్రహ్మగారు విష్ణుని నాభికమలం లోనుంచి పుట్టారు కాబట్టి, సరస్వతీదేవి లక్ష్మికి కోడలు]

ఓ కోడలా! ఇలా రావే! ఓ నిందార్హమైన కోడలా! ఇటు రావే!
పోవే! అత్తయ్యా! ఫో, ఫో.. నీతో స్నేహం ఇక చాలు.

ఓ కోడలా! యేమాత్రం భయం, సిగ్గులేకుండా రాజులెదుట పెద్ద పెద్ద రంకెలు వేస్తావు నువ్వు. [కవులు రాజులెదుట తమ పాండిత్యాన్ని ప్రదర్శిస్తారు కాబట్టి, ఆ దృష్టితో రాసి ఉంటారు అన్నమయ్య]
అత్తయ్యా! నువ్వుమాత్రం, బురదలో పుట్టిన పద్మంవంటి ముఖం కలిగి ఉండి, ఎంతోమంది ధనికుల ఇళ్ళలో సంఖ్యల [ధనము] రూపంలో తిరగట్లేదా!

ఓ కోడలా! ఇక్కడో నలుగురు, అక్కడ ఎంతోమంది మగాళ్ళతో సిగ్గులేకుండా కలిసి ఉంటావు. [విద్వత్సభలో అనేకమంది కవుల నోట్లో నానుతూంటుంది, అని వ్యంగ్య భావన]
అత్తయ్యా! నువ్వు మాత్రం, వీధికో పదిమందితో ప్రేమ ఒలకబోస్తూ అక్కడ అక్కడా తిరగట్లేదా! [ప్రతీ వీధిలోనూ ధనికుల చేతుల్లో లక్ష్మి నలుగుతూంటుందని, కవి భావన]

సాక్షాత్తూ బొడ్డులోంచి పుట్టిన శిశువు [బ్రహ్మదేవుడు] కే నువ్వు గుత్త చేస్తావని [బ్రహ్మదేవుడు చేసే పని సృష్టిని చేయడం. ఆయనతో కలిసి వ్యవసాయం చేయడం అంటే, జీవులకు జ్ఞానాన్ని ప్రసాదించడం] నిన్ను కోడలిగా తెచ్చానే కోడలా!
నువ్వు మాత్రం, వేంకటాచలముపై ఉన్న శ్రీవేంకటేశ్వరుని అడ్డగించి, నీవశం చేసుకున్నావు కదా! అత్తయ్యా! [నీకింక అడ్డేం ఉంది, అని కవి భావన]

లలితాంగి యౌవనము లావణ్యములప్రోవు - అలరి యిటువలె జేసెనమ్మా [Lalithangi youvanamu lavanyamula provu]

//ప// లలితాంగి యౌవనము లావణ్యములప్రోవు
అలరి యిటువలె జేసెనమ్మా //ప//

//చ// జవ్వాది మిగుల నుష్ణముమీద సంపంగి
పువ్వు గట్టినది గన పొదలె దాపంబు
నివ్వటిలు గొజ్జంగి నీట నొయ్యన కడిగి
దువ్వటపు బయ్యెదను దుడువరమ్మా                       //ప//

//చ// మృగమదము గడు వేడి మెలుతతలపట్టునకు
అగలు గూడగ వేద నగ్గలంబాయ
బిగువైన కస్తూరి బేంట్లొయ్యనగోర
నగలించి తట్టుపునుగంటరమ్మా //ప//

//చ// విరహతాపంబునకు వేరొండు గతిలేదు
పొరసి వేగించినా బోదు
తిరువేంకటాచలాధిపుని మన్నన గాని
అరిదిమోహము దీరదమ్మా //ప//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
లలితాంగి: సున్నితమైన అంగముల కలది
లావణ్యము: సౌందర్యము
ప్రోవు: పోగు, సమూహము
అలరు: ప్రకాశించు
జవ్వాది: పునుగు Civet: a paste like pomatum
నివ్వటిలు: To spread, extend, overflow. వ్యాపించు 
గొజ్జంగి: మొగలి  పువ్వు [ఆడ మొగలి పువ్వు ను గొజ్జంగి అని, మొగ పువ్వుని కేతకీ అంటారుట.] A tree called Pandanus odoralissimus
ఒయ్యన: మృదువుగా
దువ్వటపు: దుప్పటము
బయ్యెద: ఆడువారు వక్షమును కప్పుకొను పైట
మృగమదము: కస్తూరీ మృగపు గంధం
మెలుత: స్త్రీ. యువతి 
కడు వేడి: మిక్కిలి వేడి
అగలు: పగులు, To break or go to pieces
అగ్గలము: మెండు, ఎక్కువగా
తట్టుపునుగు: పునుగుపిల్లినుండి సేకరించిన సుగంధ ద్రవము
వేరొండు: వేరొక ఉపాయము
పొరసు: వేరే విధానాలతో
వేగించు: తెల్లవారినా (ఇక్కడా రాత్రంతా జాగారము చేసినా)
మన్నన: గౌరవము, సమ్మానించడము (ఇక్కడ దగ్గరకు తీసుకోవడం)
అరిది: అపురాపమైన
మోహము: కాంక్ష 

భావము: 
అన్నమయ్య ఈ సంకీర్తనలో, అమ్మవారు శ్రీవారిపై నున్న విరహతాపాన్ని తగ్గించుకోడానికి ఏమేమి చేసిందో - చెలులు ఒకరితో ఒకరు చర్చించుకుంటున్నట్టుగా ఊహించి రచించారు. 

యౌవ్వనములో ఉన్న ఈ సున్నితాంగి (అలమేల్మంగ) అమిత సౌందర్యరాశి. ఆవిడ ఈ విధంగా చేసిందమ్మా!

శ్రీవారి విరహాన్ని భరించలేక శరీరానికి పునుగు తైలాన్ని రాసుకుంది. ఐనా, వేడి తగ్గక పోవడంతో సంపంగి పూలను చుట్టుకుంది. ఐనా, తాపము తగ్గట్లేదు. పోనీ, మొగలిపూరేకులు నానబెట్టిన నీటిలో ఓ బట్టను నానబెట్టి త్వరగా ఆవిడ మందపాటి పైటను తడి చేయండమ్మా!.  

ఈ అందమైన యువతి కస్తూరీమృగపు సుగంధపు కొవ్వును తలకు పట్టీలా వేసుకుంది. కానీ, ఆమె శరీరపు వేడికి ఈ కస్తూరి వేడి కూడా తోడై, ఆమెలో వేడి మరింత పెరిగిపోయింది. ఆమెలో ఉన్న వేడికి ఆ కస్తూరీ పూత ఎండిపోయి పెల్లలుగా ఐతే, మెల్లగా గోళ్ళతో ఆ పెల్లలను ఒలిచి, ఈ సారి తట్టుపుణుగును ఈమె శరీరంపై అంటడమ్మా!   

శ్రీవారిపై ఉన్న విరహతాపం తీరడానికి ఈమెకు వేరొక మార్గం లేదు. రాత్రంతా జాగారము చేసినా ఈమెకు తాపం తగ్గదు. శ్రీవేంకటేశ్వరుడు ఈమెను కౌగిలిలోకి తీసుకుని, ముద్దుచేస్తే తప్ప ఈమెకు ఆయన మీదున్న అపురూపమైన కాంక్ష తీరదు. అదొక్కటే మార్గం. 

పేజీ : 117, వాల్యూమ్ : 6, నెం. 161

అంగనకు నీవె అఖిలసామ్రాజ్యము శ్రింగారరాయ(డ నీకు శ్రీసతినిధానము [Anganaku neeve akhila samrajyamu]

//ప// అంగనకు నీవె అఖిలసామ్రాజ్యము
శ్రింగారరాయ(డ నీకు శ్రీసతినిధానము //ప//

//చ// కమలాలపానుపు కాంతకు నీవురము
ప్రమదపు నీమనసు పాలజలధి
అమరు నీభుజాంతర మట్టె తీగెపొదరిల్లు
రమణీయ (ప్ర)హారాలు రత్నాలమేడలు //ప//

//చ// సతికి నీమెడ రతిసాము సేసేకంబము
ప్రతిలేని వయ్యాళి బయలు నీవు
మతించిన కౌస్తుభమణి నిలువుటద్దము
మితిలేని శ్రీవత్సము మించుబండారుముద్ర //ప//

//చ// నెమ్మి నలమేల్మంగ నీ కాగిలి పెండ్లిపీట
చిమ్ముల చందనచర్చ సేసపాలు
వుమ్మడి మెడనూళ్ళు వుయ్యాలసరపణులు
పమ్మి శ్రీవేంకటేశ నీ భావమే భోగము //ప//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
అంగన: స్త్రీ
నిధానము: నిక్షేపము, దాచుకొన్నది A treasure
పానుపు: మంచము
ఉరము: వక్షస్థలము
ప్రమదము: ఆనందము
జలధి: సముద్రము
భుజాంతరము: రొమ్ము
రతిసాము: శృంగారంలో ఆట
కంభము: స్తంభము
వయ్యాంళి: వ్యాహాళి అనే పదం నుంచి వచ్చి ఉండవచ్చు (విహరించు)
బయలు: విశాలమైన మైదానము
మతించు: మదింపు (To estimate)
మితిలేని: హద్దు లేని, పరిమితిలేని
శ్రీవత్సము: విష్ణు వక్షస్థలమునందు ఉండెడి పుట్టు మచ్చ 
బండారు ముద్ర: కోశాధికారి =ఖజానాకి అధికారి] ముద్ర
నెమ్మి: ప్రేమ, Attachment, affection,
చిమ్ముల: జల్లబడిన
సేసపాలు: అక్షింతలు
మెడనూలు: బంగారు తీగలతో చేయబడిన దండలు A necklace made of gold threads plaited together
సరపణులు: బంగారు గొలుసులు An ornament of gold chains of two or more folds
పమ్మి: అతిశయించు, విజృంభించు

భావం:
అన్నమయ్య ఈ సంకీర్తనలో అత్యంత మనోహరమైన ఉపమానాలను వేసి శ్రీవారి, అమ్మవార్ల బంధాన్ని తెలియజేస్తున్నారు. 

ఓ శృంగారమూర్తీ! నీ భార్యకు నీవే గొప్ప సామ్రాజ్యము. నీ శరీర, మనస్సులనే రాజ్యాలకి ఆవిడే మహారాణి. నీకేమో ఆవిడ దాచిపెట్టిన గొప్ప సంపద.

నీ కఠినమైన వక్షస్థలము ఆవిడకి పద్మాలతో నేసిన మంచము. 
ఆనందమయమైన నీ తెల్లని మనసు ఆమెకు పాల సముద్రము.
నీ రొమ్ముభాగము ఆమెకు లతలతో అల్లిన పొదరిల్లు.
నీవు ధరించిన మెడలోని ఎత్తైన హారాలు ఆమెకు రతనాల మేడలు.

నీ పొడవాటి మెడ ఆమెకు రతిక్రీడ చేయు స్తంభము.
నీవు ఆమెకు సాటిలేని విహారము చేయు విశాలమైన మైదానము. 
అంచనా వేస్తే నీ మెడలో కౌస్తుభమణి ఆమె అందం చూసుకోడానికి ఉపయోగించే నిలువుటద్దము.
సాటిలేని నీ వక్షస్థలముపై ఉండెడి "శ్రీవత్సము" అనే పుట్టుమచ్చ ఆమెకు ధనాగారమునకు అధికారి అయినవాడు వేసే ముద్ర లాంటిది. 

అలమేల్మంగకు నీ ప్రేమపూరితమైన కౌగిలియే పెద్ద పెండ్లిపీట.
నీ శరీరంపై దట్టంగా చిమ్మిన గంధపు పూతయే పచ్చని తలంబ్రాలు.
మీ ఇద్దరి మెడల్లో కట్టిన బంగారపు తీగెలూ ఉయ్యాలకు వేసే బంగారు గొలుసులు [వారిద్దరి గాఢాలింగనాలకు వారి మెడల్లో ఉన్న బంగారు తీగలు పెనవేసుకుపోయి గొలుసుల్లా అయ్యాయి. వారి ఆలింగనాల్ని చెప్పడానికి కవి ఎన్నుకున్న ఉపమానం ఇది] 
ఓ శ్రీవేంకటేశ్వరా! అతిశయించు నీ భావమే ఆమెకు గొప్ప వైభోగము. 

చిత్తజ గురుడ నీకు శ్రీమంగళం నా - చిత్తములో హరి నీకు శ్రీమంగళం [Chittaja guruda neeku sri mangalam]

//ప// చిత్తజ గురుడ నీకు శ్రీమంగళం నా- 
చిత్తములో హరి నీకు శ్రీమంగళం                      //ప//

//చ// బంగారు బొమ్మవంటి పడతి నురముమీద 
సింగారించిన నీకు శ్రీమంగళం 
రంగుమీర పీతాంబరము మొలగట్టుకొని 
చెంగిలించే హరినీకు శ్రీమంగళం                       //ప//

//చ// వింత నీలమువంటి వెలదిని పాదముల 
చెంత బుట్టించిన నీకు శ్రీమంగళం 
కాంతుల కౌస్తుభమణి గట్టుక భక్తులకెల్లా 
చింతామణివైన నీకు శ్రీమంగళం                     //ప//

//చ// అరిది పచ్చల వంటి యంగన శిరసుమీద 
సిరుల దాల్చిన నీకు శ్రీమంగళం
గరిమ శ్రీవేంకటేశ ఘనసంపదలతోడి
సిరివర నీకు నిదె శ్రీమంగళం                        //ప//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
చిత్తజ గురుడు: మనసునందు జనించిన (మన్మధునికి) తండ్రి
మంగళం: శుభకరము
పడతి: స్త్రీ
ఉరము: వక్షస్థలము
సింగారించు: అలంకరించు
రంగుమీర: పైన చెప్పిన బంగారపు రంగుని మించిన 
పీతాంబరము: బంగారు వర్ణము కలిగిన పట్టు వస్త్రము
మొల: కటిభాగము
చెంగలించు: ప్రకాశించు 
వెలది: స్త్రీ 
పాదముల చెంత: పాదాల వద్ద
చింతామణి: కోర్కెలు తీర్చే మణి The wishing stone, a fabulous gem or magic ruby
అరిది: అరుదైన 
పచ్చ: మరకతము (Emerald)
అంగన: ఆడుది
గరిమ: పెద్దదైన
సిరివర: లక్ష్మీదేవి వరించిన వాడు

భావం:
అన్నమయ్య అత్యంత మధురముగా రచించిన శ్రీవేంకటేశ్వరుని మంగళం పాట యిది. శ్రీబాలకృష్ణప్రసాద్ గారి దివ్యగాత్రంలో ప్రాణం పోసుకుంది ఈ పాట. అత్యంత సున్నితంగా పాడారాయన.. 

చిత్తజుడైన మన్మధునికి గురువు (తండ్రికూడా) అయిన నీకు (శ్రీ= నీ భార్య లక్ష్మికీ కూడా) శుభమగుగాక! మా మనసుల్లో తేజోమూర్తివైన ప్రకాశించే హరీ నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!

పచ్చని మేలిమి బంగారు వర్ణంతో మెరిసి పోతూన్న బొమ్మవంటి లక్ష్మీదేవిని వక్షస్థలముపై అలంకరించుకున్న నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!
పచ్చని రంగులు వెదజల్లే బంగారు వర్ణము కలిగిన పట్టు వస్త్రాన్ని మొలకు చుట్టుకుని దేదీప్యమానమై ప్రకాశించే శ్రీహరీ నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!

వింతైన నీలికాంతులు వెదజల్లే స్త్రీ అయిన ఆకాశగంగను పాదముల వద్ద పుట్టించిన నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!
కాంతులు వెదజల్లే కౌస్తుభమణిని మెడలో ధరించి భక్తుల కోర్కెలు దీర్చే చింతామణివైన నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!

అరుదైన మరకతమణి వలే ఆకుపచ్చని దేహకాంతి కలిగిన స్త్రీ (భూదేవి) శిరసుపై (వేంకటాచలముపై) ఉన్న సిరులన్నింటినీ ధరించి నిలిచిన నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!
శ్రీవేంకటేశుడవై ఘనమైన సంపదలతో బరువుగా నిల్చున్న ఓ లక్ష్మీదేవి వరించిన విష్ణుమూర్తీ, నీకు శ్రీమంగళంబగుగాక!

శ్రీపతి పుర నాయకా జయ చింతితాభీష్ట దాయకా [Sripati puranayaka jaya chintitabheestadayaka]

//ప// శ్రీపతి పుర నాయక జయ-
చింతితాభీష్ట దాయకా                                              //ప//

//చ// ఉన్నతోన్నత విగ్రహ - దాసోపరిస్థాననుగ్రహ
సన్నుతామర సుగ్రహ - సామ వేద పరిగ్రహ                  //ప//

//చ// జానకీ ప్రియ కారక  - శివసాధితాఖిలతారక 
మానుషా హిత మారక - మామకాఘనివారక              //ప//

//చ// శ్రీ వేంకట నాథ రూపక - సంచిత రఘు కుల దీపక 
భావ సంతోష ప్రాపక - అభంగ మంజుల చాపక             //ప//

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
శ్రీపతి పురము: విష్ణుదేవుని నగరము (వైకుంఠము)
నాయక: నాయకుడు
జయ: జయమగుగాక
చింతిత+ అభీష్ట: కోరుకున్న కోర్కెలు
దాయక: ఇచ్చువాడు
ఉన్నతోన్నత విగ్రహ: అత్యున్నతమైన రూపుడు
దాస: దాసులకు
ఉపరిస్థాన: గొప్పదైన కైవల్యమును
అనుగ్రహ: ప్రసాదించువాడు
సన్నుత+అమర+సుగ్రహ: దేవతల సన్నుతులను గ్రహించువాడు
సామవేద: సామవేదము
పరిగ్రహ: ప్రేమతో స్వీకరించువాడు
జానకీ ప్రియకారక: సీతాదేవికి ఆనందం కలిగించువాడు
శివసాధిత: శివునిచే సాధింపబడిన
అఖిల తారక: గొప్ప తేజోమూర్తి
మానుష+అహిత మారక: మనుజులకు కలిగే చెడును సంహరించేవాడు
మామక+ అఘ నివారక: Mine, నావైన + పాపములను నివారించువాడు
శ్రీవేంకటనాధరూపక: లక్ష్మితోకూడిన వేంకటనాధ రూపమును ధరించిన వాడు
సంచిత: ఆర్జింపబడిన
రఘుకుల దీపక: రఘువంశమునకు వెలుగైనవాడు
సంతోష భావ ప్రాపక: సంతోషభావాలను అనుగ్రహించువాడు
అభంగ: విరిగిపోని
మంజుల చాపక: అందమైన విల్లును కలిగినవాడు

భావం:
ఈ సంకీర్తనలో అన్నమయ్య రఘునాయకుడే శ్రీవేంకటేశ్వరుడు, ఆయనే వైకుంఠాధిపతి విష్ణుదేవుడంటున్నారు.

ఓ వైకుంఠాధిపతి ఐన విష్ణుదేవుడా! కోరిన కోర్కెలు తీర్చేవాడా! నీకు జయమగుగాక

అత్యున్నతమైన స్వరూపముగలవాడా! సేవించినవారికి ఉన్నత స్థానమైన కైవల్యమును ప్రసాదించువాడా! నిరంతరము దేవతలచే సన్నుతింపబడేవాడా! సామవేద ప్రియుడా! నీకు జయమగు గాక.

సీతాదేవికి ఆనందమును కలిగించెడివాడా! పరమశివుడు సాధించిన నారాయణ మంత్ర స్వరూప తేజోమూర్తీ! మనుజులకు హితము చేకూర్చని వారలను సంహరించెడివాడా! నావి, నావంటి మనుజుల పాపములను నివారించెడివాడా! నీకు జయమగు గాక.

లక్ష్మీదేవిని ఉరమునందు నిల్పిన వేంకటేశ్వర రూపుడా! రఘుకులముకు దీపము వలె కీర్తిని ఆర్జించినవాడా! సంతోషభావాలను అనుగ్రహించువాడా! ఎన్నడూ విరగని విల్లును చేతియందు ధరించిన వాడా! (అంటే, ఓటమి ఎరుగని వాడని అర్ధం). నీకు జయమగుగాక.

మూసిన ముత్యాల కేలె మొఱగులు - ఆసల చిత్తాన కేలే అలవోకలు [Moosina mutyalakele moragulu]

//ప// మూసిన ముత్యాల కేలె మొఱగులు 
ఆసల చిత్తాన కేలే అలవోకలు                                               

//చ// కందులేని మోముకేలే కస్తూరి 
చిందు నీకొప్పున కేలే చేమంతులు
మందయానమున కేలే మట్టెల మోత 
గందమేలే పైపై కమ్మని నీమేనికి  

//చ// భారపు గుబ్బల కేలే పయ్యద నీ 
బీరపు చూపుల కేలే పెడమోము
జీరల బుజాల కేలే చెమటలు నీ 
గోరంట గోళ్ళ కేలే కొనవాండ్లు                 

//చ// ముద్దుల మాటల కేలే ముదములు నీ 
యద్దపు జెక్కుల కేలే అరవిరులు
వొద్దిక మాటల కేలే వూర్పులు నీకు 
నద్దమేలే తిరువేంకటాద్రీశు గూడి          

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
ఆస: ఆశ
చిత్తము: మనస్సు
అలవోక: వేడుక, లీల
కందులేని: నల్లని మచ్చలు లేని
మోము: మొగము
చిందు: కదులు
మందయానము: మందమైన నడక
మేని: శరీరము
గుబ్బలు: వక్షములు
పయ్యెద: పైట
పెడమోము: ముఖము తిప్పుకొను The face turned away
ముదము: సంతోషము
అరవిరులు: సగం నిడిచిన పువ్వులు

భావం:
ముత్యపు చిప్పలో దాగి ఉండే ముత్యాలకి మెరగులెందుకు? ఆశపడే మనస్సుకి ఇంకా చపలత్వం కూడా దేనికి? ఈ పైపై మెరుగులు నీకు అవసరంలేదమ్మా! నీవు శ్రీవేంకటేశుని అర్ధాంగివి... 

పరిపూర్ణమైన నీ ముఖానికి కస్తూరీ తిలకం పెట్టి కొత్తగా అందం తేవాలా? 
అటూ, ఇటూ ఊగే నీ కొప్పులో అసలు పువ్వులుంటాయా? మరి ఆ మాత్రానికి చామంతులెందుకు?
స్వామి ముందుకు వచ్చేడప్పటికి సిగ్గుతో మెల్లగా నడుస్తావు. అంత మాత్రానికి కాలికి మట్టెలు పెట్టుకోవడం దేనికి?
సహజంగా సువాసనలు వెదజల్లే నీ శరీరానికి ఆ గంధపు పూతలెందుకు?

అసలే బరువైన పయోధరాలు నీవి. పైన ఆ పైట బరువు కూడా ఎందుకు?. 
స్వామివారి కళ్ళలోకి చూడలేక ఆ ముఖం తిప్పుకోవడం దేనికి?
ఆ భుజాల పైకి చీర కొంగును కప్పేస్తే చెమటలు పట్టకుండా ఉంటాయా?
గోరింటాకు పెట్టుకుని ఎర్రగా, ముద్దుగా ఉన్న ఆ పదునైన గోళ్ళకి ఇంకా అలంకారాలెందుకు?

నీ మాటలే ముద్దులొలుకుతుంటాయి. ఇంకా వాటికి నవ్వు ఎందుకు పులమడం?
నీ చెక్కిళ్ళు అద్దాల్లా నున్నగా ఉంటాయి, వాటికి ఆ పూరేకులు అదమడం ఎందుకు?
నీవు శ్రీవేంకటేశుని అర్ధాంగివి. ఆయన నీపై ఎప్పుడూ ఆశని కలిగి ఉంటాడు. నువ్వు వెళ్ళేది మన్మధునికి తండ్రి దగ్గరకి.. ఆయన కౌగిలిలో ఉంటే అసలు నీకు ఊపిరైనా ఆడుతుందా? ఈ పైపై మెరుగులు నీకెందుకమ్మా? 

ధరణినెందరెన్ని తపములు చేసినాను - హరికృప గలవాడే అన్నిటా బూజ్యుడు [Dharanendarenni tapamulu chesinanu][

//ప// ధరణినెందరెన్ని - తపములు చేసినాను
హరికృప గలవాడే - అన్నిటా బూజ్యుడు

//చ// మితిలేని విత్తులెన్ని - మేదినిపై జల్లినాను
తతితో విత్తినవే - తగ బండును
ఇతర కాంతలు మరి - యెందరు గలిగాను
పతి మన్నించినదే - పట్టపు దేవులు

// పాలుపడి నరులెన్ని - పాట్లుబడి కొలిచినా
నేలిక చేపట్టిన వాడే - యెక్కుడు బంటు
మూలనెంత ధనమున్నా - ముంచి దాన ధర్మములు
తాలిమితో నిచ్చినదే - దాపురమై నిలుచును

// ఎన్నికకు గొడుకులు - యెందరు గలిగినాను
ఇన్నిటా ధర్మపరుడే - యీడేరును
ఉన్నతి జదువులెన్ని - వుండినా శ్రీవేంకటేశు
సన్నుతించిన మంత్రమే - సతమై ఫలించును

ముఖ్యపదాల అర్ధం:
ధరణి: భూమి
మితిలేని: లెక్ఖలేని
విత్తులు: విత్తనాలు 
మేదిని: భూమిపై 
తతితో: సమయానుకూలంగా
పట్టపు దేవులు: పట్టపు దేవి
పాలుపడి: పాలేరుగా ఉండి
యేలిక: రాజు
యెక్కుడు: ఆధిక్యము, విశేషమైన వాడు
తాలిమితో: ధైర్యంతో, శ్రద్ధతో, దయతలచి 
దాపురమై: (దాపురించు)ప్రాప్తి 
ఎన్నికకు: లెక్కించడానికి
ఈడేరును: నెరవేర్చును
ఉన్నతి జదువులు: గొప్ప చదువులు 
సతమై: శాశ్వతమై 

భావం: 
భూమి మీద ఎవరు ఎన్ని తపస్సులు చేసినా శ్రీహరి కృప కలిగినవాడే అందరిచేతా, అన్నిలోకాల్లోనూ పూజింపబడతాడు.

కాలాన్ని అనుసరించి విత్తనాలు భూమిలో నాటకుండా, ఎప్పుడు పడితే అప్పుడు, ఎన్ని విత్తనాలు నాటినా లాభమేముంది. కాలాన్ననుసరించి నాటిన విత్తనమే మొలకెత్తి, మంచి పంటను ఇస్తుంది. 
చేరదీసిన స్త్రీలు ఎంతమంది ఉన్నా ఉపయోగం ఏముంది? యే స్త్రీని ఐతే భర్త ఎక్కువగా చేరదీస్తాడో, ఆమే పట్టపురాణి అవుతుంది.  

ఎన్నో ప్రయాసలు పడి పాలేర్లుగా ఎంతమంది మనుష్యులు ఉంటే లాభమేముంది? కానీ, మహారాజు నమ్మినవాడే ముఖ్యమైన వాడు అవుతాడు. 
మూల ఉన్న గదుల్లో ఎంత ధనముంటే మాత్రం ఉపయోగం ఏముంది? శ్రద్ధగా దాన, ధర్మాదులు చేస్తేనే ఆ పుణ్యం జన్మాంతరాల్లో సహాయపడుతుంది. 

ఓ తండ్రికి లెక్కించడానికి ఎంతమంది కొడుకులుంటే మాత్రం ఉపయోగమేముంటుంది? ధర్మప్రవర్తన కలిగిన కొడుకు వల్లే తండ్రికి ఉత్తమగతులు కలిగి, ఆశ తీరుతుంది. 
ఎన్ని గొప్ప చదువులు చదువుకుంటే మాత్రం ఉపయోగం ఏముంది? శ్రీవేంకటేశ్వరుని మంత్రము ఒక్కటే శాశ్వతమైన ఫలితాన్ని ఇస్తుంది.  

ఈతడఖిలంబునకు నీశ్వరుడై సకల - భూతములలోన దా బొదలువాడితడు [Eetadakhilambunaku eeswarudai sakala]

//ప// ఈతడఖిలంబునకు నీశ్వరుడై సకల- 
భూతములలోన దా బొదలువాడితడు 

//చ// గోపాంగనలమెరుగు గుబ్బచన్నులమీద 
చూపట్టుకమ్మ గస్తురిపూత యితడు 
తాపసోత్తముల చింతాసౌధములలోన 
దీపించు సుజ్ఞానదీప మితడు 

//చ// జలధికన్యాపాంగ లలితేక్షణములతో 
కలసి వెలుగుచున్న కజ్జలంబితడు 
జలజాసనుని వదనజలధి మధ్యమునందు 
అలర వెలువడిన పరమామృతంబితడు 

//చ// పరివోని సురతసంపదల నింపులచేత 
వరవధూతతికి పరవశమైన యితడు 
తిరువేంకటాచలాధిపుడు దానె యుండి 
పరిపాలనముసేయు భారకుండితడు 

ముఖ్యపదార్ధం:
ఈతడఖిలంబునకు: ఈ సకల విశ్వమునకు
ఈశ్వరుడై: భర్త ఐనవాడు/ ప్రాణాధారమైన వాడు 
సకల భూతములలోన: అన్ని ప్రాణులలోన
తాబొదలువాడితడు: తానై ప్రకాశించు వాడు ఇతడు  

గోపాంగనల: గోపికా స్త్రీల 
మెరుగు గుబ్బచన్నులు: మెరిసేటి ఎత్తైన స్తనములందు [గుబ్బ అన్న పదం కాలక్రమేణా కుప్ప గా మారిందని అనిపిస్తోంది. ఎత్తైనవి అని చెప్పే అప్పటి వాడుక పదం]  
చూపట్టు: కనపడు
కమ్మగస్తురిపూత యితడు: కమ్మని సువాసనల కస్తూరీ లేపనపు పూత యితడు 
తాపసోత్తముల: ఉత్తమ తాపసుల
చింతాసౌధములలోన: ఆలోచనా నగరములో 
దీపించు సుజ్ఞానదీప మితడు: ప్రకాశించే చక్కని సుజ్ఞానదీపం వంటివాడు యితడు

జలధికన్య: లక్ష్మీదేవి
అపాంగ లలితేక్షణములతో: సున్నితమైన కడకంటి చూపులతో 
కలసి వెలుగుచున్న కజ్జలంబితడు: కలిసి ప్రకాశిస్తున్న కాటుక యితడు 
జలజాసనుడు: తామెర పువ్వు ఆసనముగా కలవాడు (బ్రహ్మ) 
వదన: ముఖము
జలధి: సముద్రము
అలర: ప్రకాశించుచూ
వెలువడిన: బయటపడిన 
పరమామృతంబితడు: పరమ అమృతము యీతడు

పరివోని: క్షీణించని
సురతసంపదలు: చక్కని రతిక్రీడాసక్తి సంపదగా కలుగుట
వరవధూతతికి: వరించిన వధూమణికి  
భారకుండితడు: బరువు మోసేవాడు

భావం: అన్నమయ్య శ్రీవేంకటేశ్వరుని కీర్తించడానికి ఎన్నుకోని ఉపమానం లేదు.. అటువంటి అమూల్యమైన భావనల్లో ఈ సంకీర్తన ఒకటి.

ఈతడే (తిరువేంకటాధిపుడు) ఈ సమస్త విశ్వమునకు భర్తయై అన్ని భూతములలోనూ తానే ప్రకాశిస్తూ ఈ సృష్టిని పోషిస్తున్నవాడు.

పదారువేల మంది గోపికా స్త్రీల మెరిసేటి, ఎత్తైన పయోధరాలపై బయటకి కనిపించే కమ్మని సువాసనాభరితమైన కస్తూరీలేపనపు పూత యితడు. [గోపాంగనాలోలుడని చెప్పడానికి కవి ఎన్నుకున్న ఉపమానం]
ఉత్తమోత్తమమైన తాపసుల నిరంతర ఆలోచనా మేడల్లో మంచి జ్ఞాన జ్యోతియై ప్రకాశించే జ్ఞానదీపమితడు. [సుజ్ఞానస్వరూపుడని కవి ఎన్నుకున్న ఉపమానం]... 
[ముందటిపాదంలో గోపాంగనాలోలుడు అనేది కామదృష్టితో చూడకూడదని మూడవపాదంలో సుజ్ఞాని అని తెలియజేశారు కవి]

లక్ష్మీదేవి సున్నితమైన కడగంటి చూపులతో కలిసి ఆమె పెట్టుకున్న కాటుకలా నల్లగా ప్రకాశించే స్వామి యితడు.
బ్రహ్మగారి ముఖసముద్రపు మధ్యలోంచి ప్రకాశిస్తూ బయటకు వచ్చిన పరమామృతము యితడు. [బ్రహ్మగారి ముఖములు నాలుగూ నాలుగు వేదములుగా చెప్పబడ్డాయి. అటువంటి వేద సముద్రంలో పుట్టిన వేదస్వరూపుడు వేంకటాద్రినిలయుడని కవి భావన]

ఎన్నడూ క్షీణించని చక్కతి రతిక్రీడాసక్తిని సంపదగా కలిగిన భార్యకు [అలమేల్మంగకి] నిరంతరం వశమైన వాడు ఈతడు. ఆ ఈతడే తిరువేంకటాచము మీదనున్న వేంకటాద్రినాధుడు. ఆతడే వేంకటాచము మీదుండి ఈ సమస్త విశ్వాన్ని పరిపాలన చేసే భారాన్ని మోస్తున్నవాడు.